معنی شعر عقل ها حیران شود کز خاک تاریک نژند چون برآید این همه گل های نغز کامکار

این شعر از حکیم ناصرخسرو قبادیانی (شاعر و فیلسوف قرن ۵ هجری) است که با زبان نمادین، به شگفتی آفرینش و قدرت خداوند اشاره دارد. در این بیت، شاعر از حیرت عقل در برابر پیدایش زیبایی‌های جهان از خاک تاریک سخن می‌گوید.

تفسیر واژه به واژه:

- عقل‌ها حیران شود: خردمندان در شگفت می‌مانند.

- کز خاک تاریک نژند: از خاکِ تیره و پست («نژند» به معنای ناخوش، تاریک یا بی‌ارزش).

- چون برآید: چگونه می‌روید؟

- این همه گل‌های نغز کامکار: این همه گل‌های زیبا و پرطراوت («نغز» = زیبا و خوش‌آهنگ، «کامکار» = سرشار از کمال).

معنی کلی بیت:

شاعر تعجبِ عقل را توصیف می‌کند که چگونه از خاکِ ظاهراً بی‌ارزش، چنین گل‌های زیبا و پرکمال می‌رویند. این اشاره‌ای است به:

۱. عظمت آفرینش خداوند که از ماده‌ای پست (خاک)، موجوداتی زیبا (گل، انسان، حیات) می‌آفریند.

۲. نمادین بودن گل: ممکن است اشاره به انسان‌های کامل (اولیای خدا) یا نعمت‌های الهی داشته باشد که از شرایط سخت سربرمی‌آورند.

مفهوم عرفانی و فلسفی:

- تقابل تاریکی و نور: خاک (مادهٔ تاریک و مرده) در مقابل گل (زیبایی و حیات).

- حیرت عقل: عقل انسان در برابر اسرار خلقت ناتوان است و تنها با دل می‌توان به این رازها پی برد.

شاهد مثال از اشعار مشابه:

ناصرخسرو در جای دیگری می‌گوید:

> *«از خاک برآمدیم و به خاک شویم / لیکن در این میان چه خوش ببویم!»*

این بیت نیز بر همان مفهوم گذار از خاک به کمال تأکید دارد.