معنی بیت همه عالم تن است و ایران دل نیست گوینده زین قیاس خجل

این بیت معروف از نظامی گنجوی در منظومه‌ی اسکندرنامه (شرفنامه) است و بیانگر جایگاه ویژه‌ی ایران در جهان از دیدگاه شاعر است. در ادامه به تحلیل و تفسیر این بیت می‌پردازیم:

متن بیت:

"همه عالم تن است و ایران دل

نیست گوینده زین قیاس خجل"

ترجمه تحت‌اللفظی:

- «همه جهان مانند تن (بدن) است و ایران مانند دل»

- «گوینده (شاعر) از این تشبیه خجل (شرمنده) نیست»

تفسیر و معنی عمیق:

1. تشبیه جهان به بدن انسان:

- نظامی کل جهان را به پیکر انسان تشبیه می‌کند

- در این تشبیه، ایران نقش «دل» این پیکر را بازی می‌کند

2. جایگاه ویژه ایران:

- همانطور که دل مرکز حیات بدن است، ایران هم مرکز تمدن و فرهنگ جهان است

- این نشان دهنده اهمیت و مرکزیت ایران در دیدگاه شاعر است

3. دفاع شاعر از این دیدگاه:

- با عبارت «نیست گوینده زین قیاس خجل» تأکید می‌کند که از این مقایسه اصلاً شرمنده نیست

- این نشان می‌دهد شاعر کاملاً به این باور اعتقاد دارد

نکات ادبی:

- استفاده از صنعت تشبیه (عالم به تن، ایران به دل)

- کاربرد حس آمیزی (انتساب ویژگی انسانی به جغرافیا)

- نشان دهنده میهن پرستی شاعر

مفهوم کلی:

نظامی با این بیت می‌خواهد بگوید همانطور که دل مهمترین عضو بدن است، ایران هم مهمترین و حیاتی‌ترین بخش جهان است. این دیدگاه نشان دهنده غرور ملی و فرهنگی شاعر نسبت به ایران است.